یادگار زیبای مامور حکم قتل «امیر» در بازار تهران

«تیمچه حاجب الدوله واقع در طهران که به اسم بانی اصل آن مرحوم حاجی‌علی‌خان اعتمادالسلطنه والد مولف است و از وی به سایر رجال انتقال یافت و امروز انفع و انفس و اعلی و اغلی و امجد و اعود مستغلات دارالخلافه می‌باشد. حسن سلیقه و لطافت طبیعه و امتیاز قریحه مرحوم والد ماجد علیه رحمه را از طرح و طرز این بنیان منیع و اساس بدیع استنباط می‌توان کرد».

این روایت محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، رخدادنگار و تاریخ‌نویس سرشناس دوره ناصرالدین شاه، در توصیف تیمچه حاجب‌الدوله، دُرّه نادره معماری بازار تهران، ما را به جایی می‌برد که سرشار از زندگی و شگفتی است! به میانه «بازار کفاش‌ها»، جایی که دیگر کفاش و کفش‌فروشی نیست اما همچنان به همین نام آوازه دارد!

حاجب‌الدوله، شاید پرآوازه‌ترین تیمچه بازار تهران باشد؛ بنایی که حاج علی‌خان مقدم مراغه‌ای (حاجب‌الدوله)، فراش‌باشی و حاجب دربار ناصرالدین شاه قاجار ساخته است؛ هم‌او که مامور رساندن حکم قتل امیرکبیر بود تا به روایت منابع «به فین کاشان رفته میرزا تقی خان فراهانی را راحت نماید»!

در جست‌وجوی تاریخ

آرام و بی‌صدا از شلوغی بازار فاصله می‌گیرم. رفت و آمد ره‌گذران در نگاهم تندتر می‌شود. قطاری از چرخ‌های دستی از جلویم می‌گذرند. گشت و گذار در این بازار تاریخی واقعا جذاب و دل‌پذیر است. نمی‌دانم اینجا چه جادویی دارد که خواهی نخواهی تو را مجذوب خودش می‌کند ... دیوارهای تیمچه‌ها و حجره‌های اینجا گویی با مردم سخن می‌گویند ...

از خیابان تاریخی ناصرخسرو که به سوی بازار روانه شوی، در سبزه‌میدان، ورودی بازار کفاش‌ها، به تیمچه حاجب‌الدوله می‌رسی. اکنون روبه‌روی حجره‌های تیمچه باشکوه ایستاده‌ام. بلندی دیوارهای آن به بلندای تاریخ است. تاریخ، پشت این حجره‌ها خلوت گزیده است. کاشی‌های خوش‌رنگ سقف تیمچه، هوایی‌ات می‌کند. از امروز می‌کشاندت به دل تاریخ؛ بازار تهران تیمچه‌ها و سراهای گوناگونی دارد که هریک به نام بنیان‌گذارشان آوازه یافته‌اند. بازار بزرگ تهران تلفیق هنر و فرهنگ با تجارتی چند صد ساله در پایتخت بزرگ ایران است. بنای نخستینِ مجموعه بازار تاریخی تهران به دوره صفوی بازمی‌گردد. این مجموعه زیبا و دوست‌داشتنی، در کنار کارکرد اقتصادی و بازرگانی، مجموعه‌ای از آثار و بناهای تاریخی ارزشمند را در خود جای داده است. بازار تهران در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار دگرگونی‌های بیش‌تری یافت و راسته‌ها و تیمچه‌های بیش‌تری در آن پدید آمدند.

گسترش شتابان تهران در دوره‌های گوناگون هرچند معماری سنتی بازار را دچار آشفتگی کرد اما از پسِ سده‌های دراز، این مجموعه همچنان بخش‌های جذابی همچون سردر بازار در قسمت سبزه‌میدان، بازار امیر، چارسوق بزرگ، تیمچه‌های حاجب‌الدوله و علاء‌الدوله، قیصریه و مهدیه، بازار کفاشان، فرش‌فروشان و زرگرها، بازارهای مسجدجامع و آهنگران را در خود جای داده است؛ مجموعه‌ای که هر روز ده‌ها هزار تهرانی را به سوی خود می‌کشاند؛ آنچنان که می‌پنداری اینان به گشت‌وگذار در بازار خوگرفته‌اند و خرید تنها بهانه‌ای برای آن‌ها است تا اینجا بیایند.

تیمچه حاج‌الدوله، ترکیبی پیچیده از یک سرا و دو تیمچه و چندین دالان است. سه کانون اصلی مجموعه، یعنی تیمچه بزرگ و سرا و تیمچه کوچک، محوری شرقی غربی به موازات بازار امین‌الملک می‌سازند که دو راسته شمالی جنوبی بازار بزرگ در شرق و بازار کفاش‌ها در غرب مجموعه را به هم پیوند می‌دهد. سرای گسترده یک طبقه، همچون بسیاری از سراهای قاجاری، صحنی کشکولی شکل با الگوی چهار ایوانی دارد. در این سرا، ایوان‌ها از میانه هر جبهه بیرون می‌زده و رخ بام را می‌شکسته و دهانه‌های کوچک کفش‌کن‌های بین حجره‌ها نیز آهنگ ثابت حاصل از تکرار حجره‌های هم‌اندازه را تنوع می‌بخشیده است. امروزه همه جدارهای صحن جای خود را به بناهای زشت و ناموزون داده و چهار ساختمان با مصالح سبک جای چهار باغچه باطراوت را گرفته است. حجره‌ها در دو طبقه با آهنگی موزون در مسیر این دالان استقرار یافته‌اند و پلکان‌های فراوان راه رسیدن به حجره‌های فوقانی است. تیمچه کوچک در غرب سرا، که امروزه از کالا آکنده است، زیباترین و ظریف‌ترین قسمت باقی‌مانده مجموعه به شمار می‌آید. تیمچه از غرب به راسته کفاش‌ها و از شرق به واسطه دالانی به سرا پیوند می‌خورد. دالانی نسبتا دراز هم آن را به راسته امین‌الملک می‌رساند.

تیمچه حاجب‌الدوله از گذشته‌های دور، مرکزی برای عرضه و فروش لوازم خانگی به ویژه جهیزیه بوده است. امروز هم اگر به آنجا سری بزنید در کنار گردشی جذاب و خاطره‌انگیز با بازاری دوست‌داشتنی از لوازم یادشده روبه‌رو خواهید شد.